رووداو – ههولێر // بهشى سێیهم و كۆتایی
"ههندێك كهس به نوێنهرى ئێرانت دهزانن، نهك ههرێمى كوردستان؟" ئهمه ئهو پرسیارهى ههڤپهیڤینه درێژهكهمان بوو لهگهڵ نازم دهباغ كه زۆرترین قسهى لهبارهوه كرد. نازم دهباغ دهڵێت ئهو كهسێكى دیبلۆماتكاره و ئهگهر وهكو ئۆپۆزیسیۆنى ئێرانی قسه لهسهر ئێران بكات، یهكسهر دهینێرنهوه ههرێمى كوردستان. نازم دهباغ له دوایین بهشى ئهم ههڤپهیڤینهدا باسى پهیوهندییه ئابوورى و بازرگانییهكانى ههرێمى كوردستان دهكات و دهڵێت بههۆى گهمارۆكانهوه پهیوهندیى بازرگانى له نێوان ئێران و ههرێمى كوردستان زۆرتر له رێگهى پیلهوهرهكان (چهرچى)یهوه دهكرێ.
رووداو: ماڵهكهت له ئێرانه یان ههرێمى كوردستان؟
نازم دهباغ: گوتیان پیاوێكی جوو بوو به موسوڵمان، شهو مرد. دایكی بۆی دهگریا. گوتیان بۆچى دهگری؟ گوتی مهسیح و موسای له خۆی كرد و محهممهدیش نهیناسی. من نازانم ئێستاش ماڵم له كوێیه. له 1966ـهوه زگورتی دهژیم. چووینه هۆڵهندا، دوای رێككهوتنی واشنتن لهسهر داواى مام جهلال چووم بۆ ئێران. لهو كاتهوه لهوێ ماومهتهوه تا ئێستا. ماڵێكم له هۆڵهندایه. ماڵی كچهكهم و نهوازی كوڕیشم له ههولێره. ماڵی خۆیشم كه ههموو جار لهوێ كۆدهبینهوه، له تارانه.
رووداو: ماوهی 13 ساڵه بهرپرسى پهیوهندییهكانی ههرێمی كوردستان و كۆماری ئیسلامیی ئێرانیت. قهت داوای وازهێنان و گهڕانهوهت نهكردووه بۆ ههرێمی كوردستان؟
نازم دهباغ: نهخێر، ههمیشه پێمگوتراوه لهوێ به.
رووداو: تا چهند له كارهكانی تۆ رازین؟
نازم دهباغ: ئهو پرسیاره نابێ له من بكرێ، دهبێ له دهرهوهی من بكرێ. من جارێك لهگهڵ بهرپرسێكى ئێرانى دانیشتبووم، كه ئێستا خانهنشینه، بهڵام من ههر له شوێنهكهى خۆم ماوم. باسى بۆچوونى خۆى له بارهى كوردهوه كرد. ههندێك قسهی كرد ئهگهر له من باشتر نهبووبێ له من خراپتر نهبووه بۆ كورد. گوتم فڵان من تۆ له زهمانى سهردهشتهوه دهناسم، واته له ساڵی 1986هوه ئێستا 2018 یه، تۆش لهو كاتهوه من دهناسی كه له پهیوهندییهكانی ئێران كار دهكهم. گوتم هۆكاری ههیه تۆ ماوی و منیش ماوم، دهزانی هۆكاری چییه؟ ههردووكمان بۆ وڵاتی خۆمان دڵسۆزین، ئهگهر من دڵسۆز نهبوومایه، منیان دهگۆڕی، تۆش ئهگهر دڵسۆز نهبوویتایه دهیانگۆڕیت. من له 19/9/1999 به نامهی مهكتهبی سیاسی و مام جهلال چوومهتهوه تاران و تا ئێستا لهوێم.
رووداو: له كابینهی نوێدا یهكێتى باسى گۆڕینى تۆى نهكرد؟
نازم دهباغ: من دوو جار نامهم نووسی و داوام كرد بمگۆڕن، چونكه من به ساڵیشدا چووم. دوای ئهوهش من پێویستم به هیچ نییه به پلهی وهزیر خانهنشین كراوم، ئایا لهوه زیاترم دهدهنێ؟ خۆ نابم به سهرۆك وهزیران، ههر وهزیرم.
رووداو: له ههشتاكان كه له سهردهشت بووى، چ بهرپرسیارییهكت ههبوو؟
نازم دهباغ: بهرپرسی پهیوهندییهكانى یهكێتى بووم له ئێران. من له مانگی 5ی 1986 به فهرمی بوومهته بهرپرسی هاوئاهەنگیی نێوان یهكێتی و ئێران. بارهگام له دۆڵهكۆگه بوو، ئێستا ئهو شوێنه پژاكی لێیه. ئهو خانووانهی لهوێ كه ئێستا پژاكیان تێدایه من دروستم كرد.
رووداو: چهند ساڵ ئهندامی مهكتهبی سیاسی یهكێتی بووی؟
نازم دهباغ: له ساڵی 1985 ئهندامی مهكتهبی سیاسی یهكێتی بووم تا 1990.
رووداو: چۆن بوو له كۆنگرهی 4ی یهكێتی خۆت بهربژێر نهكرد؟
نازم دهباغ: من له كۆنگرهی یهكهوه بڕیارێك و بهڵێنێكم به مام جهلال دا، پێمخۆشه نه بهرپرسی كهس بم و نه كهسیش بهرپرسم بێ، گوتم بهس تۆم قبوڵه.
رووداو: مام جهلال داوای لێنهكردی خۆت بهربژێر بكهى؟
نازم دهباغ: مام جهلال چهند جارێك پێیگوتم به تهمای چیت؟ گوتم من پێشمهرگهی سكرتاریهتم تا رۆژی دهنگدانیش له كۆنگره دهبم، كه رۆژی دهنگدان هات من سهفهر دهكهم. ئهندامی مهكتهبی سیاسیی یهكێتى حهسوودییان بهوه بردووه كه نامهوێ ناوی كهسیان بهێنم، به مام جهلالیان گوتووه ئێمه ئهندامی مهكتهبی سیاسین، ئهو متمانهی بهو (نازم)ـهت ههیه به ئێمهت نییه و ئهو ئیشهی به ئهوى دهكهی به ئێمهی ناكهی.
رووداو: پهیوهندی ئێستای نێوان ههرێمی كوردستان و كۆماری ئیسلامی له چ ئاستێكدایه؟
نازم دهباغ: تا ئهم كاتهی ئێمه دانیشتووین پهیوهندییهكه له ئاستی پێویستدایه و باشه، بهڵام بهدڵنیاییهوه لهسهر رووداو و بارودۆخهكان جاری وا ههیه بهرز و نزمییهك دروست دهبێ، بهڵام ههست و پهرۆشی بۆ پاراستنی پهیوهندییهكان زوو جوڵهی ئهوهی تێدهكهوێ بهو ئاقارهدا نهكهوێ كه كێشه دروست ببێ و كێشه بێته پێش بۆ كارهكانی حكومهتی ههرێم و نوێنهرهكهی له تاران.
رووداو: ماوهیهكی زۆره قسه لهسهر كردنهوهی چهند دهروازهیهكی دیكهی نێودهوڵهتی له نێوان ئێران و ههرێمی كوردستان دهكرێت، لهوانهش دەروازەی كێلێ كه قسه ههبوو بكرێته نێودهوڵهتى، بۆچی نهكرا؟
نازم دهباغ: جگه له مهرزى كێلێ، چهند دەروازەی دیكهش ههن، ههموو ئهوانه له ئێران بڕیاریان ههیه، بهڵام هۆكاری دواكهوتنهكهی بهغدا و ههرێمه، چونكه تا ئێستا نههاتوون بڕیارهكه تهئید بكهن و بیكهنهوه. ئێران ئامادهیه. سهردهمی كابینهكهی بهرههم ساڵح مهرزی كێلێمان كردهوه. من لهگهڵ شاندی ئێرانی هاتم د.بهرههم بهڵێنی دا كه رێگاكه قیرتاو بكرێ. لهو كاتهوه ئهو بڕیاره ههیه. ئێمه له دوای ئهو ریفراندۆمهوه زۆرمان چهشت، بهتهواوی كهوتینه ناو یهكپارچهیی عێراقهوه، تۆ بڕیارێك بدهی پهیوهندی به سنوورهوه ههبێ، دهبێ عێراق چارهسهری بكات و ههرێمی كوردستان ناتوانێ بیكات، تهنیا دهتوانی له بهغدا بیجوڵێنێ، داوا بكات كه پێویستمان به كردنهوهى ئهو دهروازهیه ههیه.
پێش ریفراندۆم زۆر شت ههبوو له دهرهوهی دهستووری عێراق بۆ ئێمهیان كردووه، بۆ نموونه دەروازەی باشماخ و پهروێزخان و حاجى ئۆمهران له دهرهوهی دهستوور، ئهو حاجی قاسمه بۆی كردینهوه. من قسهكه وهك خۆى دهكهم. نووسراوێك لای ئێرانییهكانهوه هاتووه كه دهڵێت ئهو ئیمزایه دهكهن بۆ كردنهوهى ئهو مهرزه، دهگهڕێنهوه بۆ رێككهوتننامهى جهزائیر. من ئهوهم رهتكردهوه و گوتم رێككهوتنهكه دژی كورده، لهبهر ئهوه ئێمه ناچینه ژێر ئهو باره. به حاجی قاسمدا ههندێ پهیامی مام جهلالم نارد، ئهویش گوتی بیكهنهوه. دوایی هاته سهر دیاریكردنی سنوور كه كوێ عێراقه و كوێ ئێرانه. بۆ دهستنیشانكردنی سنوور من قسهیهكم كرد ئێرانییهكان پێكهنین: "گوتم كوێتان دهوێ بۆتان واژۆ بكهم"، گوتیان بۆ؟، گوتم كیلۆمهترێ به دیوی عێراقدا یان به دیوی ئێراندا ههمووی كوردستانه. بۆ من ههردوولا كوردستانه. خۆتان كوێ دادهنێن دایبنێن بۆ من جیاوازی نییه. به پێكهنینهوه قبوڵیان كرد. خاڵێكی دیكه ئهگهر نهبێ به مهدح من چارهسهرم كرد، له باشماخ رووبارێكی لێیه، دهبوو پردهكهی چاك بكهنهوه. جا كێشهكه لهسهر سنوور لهوێ دروست بوو، من گوتم كاكه مهڵێن پرد دروست دهكهین، بڵێن چاكی دهكهین، ئهگهر بڵێین پرد دروست دهكهین دیسان كێشه دروست دهبێ.
كردنهوهى دهروازه ههروا ئاسان نییه، ئیمكان نییه بهبێ رێككهوتنی نێودهوڵهتی بتوانین بیكهن، جا بۆیه زۆر شت له پهیوهندییهكاندا كه دروست دهبوو، من و ئهو پیاوه (قاسم سولهیمانى) ههردوولا بهدوای چارهسهردا دهگهڕاین بۆ ئهوهی پهیوهندییهكان باش بن، ههم من بۆ ههرێم و ههم ئهویش بۆ ئێران. دیاره حیكمهتهكهش دهگهڕێتهوه بۆ مام جهلال. ئهو دهیگوت جوگرافیا ناگۆڕێ، من چهندینجار كه ئهو قسهیهشم كردووه، گهڕاومهتهوه بۆ قسهكهی مام جهلال، مهرز و جوگرافیا ناگۆڕێن تا ئیواره بمهوێ ناتوانم ئهو جوگرافیایه له ئێران بكهمهوه، خهڵك دهتوانێ مێژوو بگۆڕێ، بهڵام جوگرافیا ناگۆڕێ.
رووداو: ئهو ئاڵوگۆڕه بازرگانییهی ههرێمی كوردستان لهگهڵ توركیا ههیهتی، لهگهڵ ئێران نیهتی، له كاتێكدا بهرپرسانی كۆماری ئیسلامی بهردهوام جهخت لهسهر نزیكیی كولتووری و زمانی نێوان كورد و فارس دهكهنهوه. ههرێمی كوردستان یهك دهروازهی لهگهڵ توركیا ههیه، بهڵام سێ دهروازهی نێودهوڵهتی و چهند دهروازهیهكی نافهرمیشی لهگهڵ ئێران ههیه، بۆچی ئهو ئاڵوگۆڕه کەمه؟
نازم دهباغ: ئهوهی كه هۆكاره له كهمكردنهوهی چالاكیی بازرگانیی له نێوان ئێران و ههرێمى كوردستان، هۆكاره له زیادكردنی بازرگانی له نێوان توركیا و ههرێمى كوردستان، پهیوهندی به بارودۆخی سیاسی و ئابووری و سهربازیی ناوچهكهوه ههیه. ئێران ئابڵوقهی لهسهره، كێشهی دۆلار و پهیوهندیی بانكی ههیه. ئێستا له توركیا لیره شكاوه، بهڵام بانك نهوهستاوه، ئێران سیستهمی بانكی نییه لهگهڵ ههرێمى كوردستان، بهڵكو كارهكه له رێگهی پیلهوهرى، واته چهرچی دهكرێ، به دهست شت دهفرۆشێ. بهشێكی دیكهشی دهگهڕێتهوه بۆ فهرههنگێك، ئهوهندی مرۆڤ ههست پێدهكات لهڕووی رهفاهیهتهوه، چونكه كابرای بازرگان كه دهچێته ئهنقهره و دهچێته تاران جیاوازی ههیه. دهچێته دهۆك زۆر جیاوازه. كابرا كه دێت بۆ تاران و 10 رۆژ دهمێنێتهوه، دهیهوێ شتی خۆی بكڕێ و ئیسراحهتیش بكات. ئهمه له ئێران به ئاسانی دهستناكهوێ. هۆكارهكه سیاسییه، ئهگهرنا وڵاتێكی وهك ئێران 83 ملیۆن نفووسى ههیه، ئهم وڵاته دهكرێ به كواڵیتیی خراپ بهڕێوهبچێ؟ كاتێك عهدنان موفتی سهرۆكی پهرلهمان بوو، كاك خورشید شێره ئهندامى پهرلهمان بوو، من به دیار تهلهفزیۆنهوه دانیشتبووم پهلامارى ئێرانى دهدا و دهیگوت كاڵای خراپمان بۆ دهنێرێ. دهستبهجێ پهیامێكم نارد گوتم بهداخهوه بهبێ لێكۆڵینهوه و بهبێ زانست له پهرلهماندا خۆش نییه پهلاماری وڵاتێكی دراوسێ و دۆست بدهی. من بهڵگهت دهدهمێ بازرگانهكانی خۆمان دێن بهدوای شتی ههرزاندا دهگهڕێن. یاریدهدهرى وهزیرى بازرگانیی ئێران، ئاغاى زهیتوون نهژاد، تهلهفۆنی بۆ كردم. بازرگان له ههرێمى كوردستانهوه هاتووه تایتى كڕیوه، وهزارهتى بازرگانیى عێراق بۆ خۆى تایتى ئهكتیڤ 20ى دهوێت، ئهوهى ئێران ئهكتیڤ 12یه، لهبهر مهسهلهى تهندروستى، بهڵام نرخى تۆنى ئهكتیڤ 20 لهگهڵ ئهكتیڤ 12 نزیكهى 200 دۆلارى فهرقه. بازرگانهكه گوتوویهتی تۆ ئهكتیڤ 12ی تێبكه و لهسهر پاكهتهكه بنووسه 20.
ئاغاى زهیتوون نهژاد تهلهفۆنى بۆ كردم، گوتى ئهوه بۆ بازرگانهكه بكهم یان نا، گوتم مهیكه.
بۆ نموونه مهعجوونی تهماته، خهستییهكهى پێیدهگوترێ بریكس. ئاوهتهماتهى ستاندارد بریكسهكهى 28ـه، كێشی یهك كیلۆیه. بازرگانى كورد دێته ئێران دهڵێت بریكسهكهى بكه به 20، كێشهكهشى به قوتووهكهوه بكه به یهك كیلۆ، بهڵام لهسهر قوتووهكه بنووسه بریكسهكهى 28ـه و كێشى سافیشى یهك كیلۆ. ئهوه لێره 100 غرامت لێ دهدزێ. كهسێك هاته لام گوتى من حیمایهى فڵان بهرپرسم، كه بهرپرسێكى گهوره بوو، داواى كرد ئهو كارهى بۆ بكهم. پێمگوت ههتا پێكهاتهى كیمیایی بابهتهكهم بۆ نههێنى رازى نابم.
رووداو: رهنگه یهكێك له هۆكارهكانی كهمیی ئهو ئاڵوگۆڕه پهیوهندی به كواڵیتی كاڵا و خۆراكی ئێرانیشهوه ههبێ، قهت لهوبارهیهوه لهگهڵ كارسازانی ئێران قسهتان كردووه؟
نازم دهباغ: ئهوهی پێمكرابێ قسهم لهسهر كردووه، بهڵام كاڵاى ئێرانى كواڵیتیی خراپ نییه. بۆ نموونه له ئێران جۆره بهنزینێك ههیه، پێیدهگوترێ بهنزینى ئهحمهد نهژادی كه به ماددهى كیمیایى دروست دهكرێ. زهمانی ئهو ئاسمانی تارانی كرده دووكهڵی شین. یهك تۆن لهو بهنزینه 50 دۆلار له بهنزینهكانى دیكه ههرزانتره. بازرگانێكی خۆمان له سلێمانی هات، مهوعیدم بۆ وهرگرت له وهزارهتی نهوتی ئێران كه بچێ بهنزینه ستانداردهكه بكڕێ. دوایی نههاتهوه. لێمپرسى بهنزینت كڕى، گوتى: بهڵێ. گوتم: توخوا فڵان بهنزینت نهكڕى؟ گوتى: بۆ؟ گوتم مردووت نهمرێ ئهوه ژههره دهیبهیهوه سلێمانی، بهس لهبهر ئهوهى 50 دۆلار ههرزانتره؟
رووداو: ههندێك لهبارهی تۆوه دهڵێن تۆ نوێنهری ئێرانیت له ههرێمی كوردستان ، نهك نوێنهری ههرێم له ئێران، وهڵامی تۆ چییه؟
نازم دهباغ: ئهم جۆره پرسیارانهم زۆر پێ خۆشه لهبهر ئهوهی ئهمانهی ئهم جۆره پرسیارانه دهورووژێنن پێموایه ناحهزن به خۆیان و میللهتهكهیان و حكومهتی ههرێمی كوردستانیش. جهخت لهوه دهكهمهوه كه نوێنهری حكومهتی ههرێمی كوردستانم به بهڵگهى ئهوهى له بهرپرسی فهرمانگهی پهیوهندییهكانی دهرهوه و له سهرووی ئهویشهوه من وهك نوێنهری حكومهت بانگ دهكرێم و پرسیارم لێدهكرێ و راوێژم پێدهكرێ و منیش پرسیار دهكهمهوه، خۆشبهختانه تا ئێستا هیچ جۆره سهرزهنشتێك و گلهییهك نهبووه لهسهر ئهو وتووێژ و بابهتانهی له راگهیاندنهكاندا باسم كردوون، بهڵام ئهوانهى ئهو قسانه دهكهن، دوو جۆرن، ههندێك بێكارى فهیسبووكن، ههندێكیشیان له ئهوروپا خهریكى كارهبا دزینن. ئهوانه به پاره وهك شاعیری دهربار قسه دهكهن بۆ ئهوهی كهسانێ دڵخۆش بكهن كه جورئهتی ئهوهیان نییه راستهوخۆ ئهم قسانه بكهن. ئهوانه بێئاگان له سیاسهت، چونكه تۆ كه له كۆماری ئیسلامی ئێرانی نوێنهری حكوومهتی و ئۆپۆزسیۆن نیت تا به خواستی ئهوانه قسه بكهی كه ئۆپۆزسیۆنن له وڵاتهكهدا. من له تارانم، دهكرێ وهك ئۆپۆزیسیۆن و وهك فوئاد حهقیقی له دژی ئێران قسه بكهم؟ تو ویژدانتان ئێران نامنێرێتهوه؟ بۆ ئێمه ههموو قسهیهك باجی لهسهره، باجێكمان قبوڵه كه لهلایهن كهسی نهزان و ناسیاسهتمهدار و نابهرپرسهوه بهرامبهر ئایندهی میللهتهكه قسه دهكهن، كهسانێكیش ههن به ههستیارییهوه سهیری بابهتهكه دهكهن و دهزانن ناكرێ ئهم جوگرافیه سیاسییه سهربازییه فهرههنگییه نهژادییه فهرامۆش بكهی. ئێران و توركیا و سووریا هاوسێمانن و مهرزمان پێكهوهیه، بوون و نهبوونمان پێكهوه بهنده. ئهمن و ئاسایشیشمان پێكهوه بهنده. ئومێد دهكهم ههموو كهسێ وا بیر بكاتهوه و وا ههڵسهنگاندن بكات و مانای نوێنهرایهتی و دیپلۆماسیش بزانێ.